Cấp cứu là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa cấp cứu

Cấp cứu là hoạt động can thiệp y tế ngay lập tức nhằm xử lý các tình huống nguy hiểm đến tính mạng hoặc có nguy cơ gây tổn thương nghiêm trọng nếu không được xử lý kịp thời. Các hành động cấp cứu có thể được thực hiện bởi nhân viên y tế chuyên nghiệp hoặc người không chuyên, miễn là người đó có kỹ năng sơ cứu cơ bản.

Trong hệ thống chăm sóc sức khỏe, cấp cứu là mắt xích đầu tiên và quan trọng nhất, đảm bảo thời gian "vàng" không bị lãng phí. Việc cấp cứu hiệu quả giúp giảm tỷ lệ tử vong, hạn chế biến chứng lâu dài, đồng thời tăng cơ hội hồi phục hoàn toàn cho bệnh nhân. Các tình huống thường gặp như ngừng tim, tai nạn giao thông, ngạt nước hay phản vệ đều yêu cầu phản ứng nhanh trong vòng vài phút đầu tiên.

Cấp cứu có thể được phân loại theo bối cảnh xảy ra:

• Cấp cứu tại hiện trường: xảy ra ngay nơi sự cố như tai nạn, ngộ độc, hỏa hoạn.
• Cấp cứu vận chuyển: trong quá trình đưa bệnh nhân đến cơ sở y tế.
• Cấp cứu tại cơ sở y tế: như khoa cấp cứu bệnh viện hoặc phòng khám ngoại viện.

Phân loại tình huống cấp cứu

Phân loại cấp cứu giúp định hướng xử lý nhanh và phân bố nguồn lực hợp lý. Các tình huống cấp cứu được phân chia dựa trên nguyên nhân và hệ cơ quan bị ảnh hưởng. Việc phân loại chính xác giúp các nhân viên y tế ưu tiên can thiệp phù hợp với mức độ nguy kịch của từng bệnh nhân.

Một số nhóm tình huống cấp cứu thường gặp:

• Nội khoa: Đột quỵ, nhồi máu cơ tim, hen phế quản cấp, hạ đường huyết nghiêm trọng.
• Ngoại khoa: Chấn thương do tai nạn giao thông, gãy xương hở, xuất huyết nội, vết thương xuyên thấu.
• Sản khoa: Băng huyết sau sinh, tiền sản giật, vỡ tử cung.
• Nhi khoa: Co giật, sốt cao, suy hô hấp ở trẻ sơ sinh, hóc dị vật.

Bảng minh họa sau cho thấy một số ví dụ cụ thể và hướng xử trí sơ khởi tương ứng:

Loại cấp cứu	Ví dụ	Xử trí sơ khởi
Nội khoa	Nhồi máu cơ tim	Gọi cấp cứu, đặt bệnh nhân nghỉ ngơi, hỗ trợ thở oxy nếu có
Ngoại khoa	Chảy máu do vết thương sâu	Cầm máu bằng ép trực tiếp, nâng cao chi tổn thương
Sản khoa	Băng huyết sau sinh	Gọi hỗ trợ y tế ngay, ép tử cung nếu được huấn luyện
Nhi khoa	Co giật do sốt	Đặt trẻ nằm nghiêng, không cố giữ, hạ sốt bằng khăn ấm

Dấu hiệu nhận biết cần cấp cứu

Việc nhận biết đúng các dấu hiệu cấp cứu là yếu tố sống còn. Nhiều tình huống tưởng như đơn giản nhưng có thể dẫn đến tử vong nhanh chóng nếu không được phát hiện kịp thời. Người dân cần được huấn luyện để xác định các tình trạng nguy hiểm nhằm đưa ra quyết định gọi cấp cứu hoặc thực hiện sơ cứu phù hợp.

Một số dấu hiệu cảnh báo rõ rệt:

• Mất ý thức đột ngột hoặc bất tỉnh kéo dài
• Khó thở, thở rít, tím tái
• Đau ngực dữ dội, lan ra vai hoặc hàm
• Chảy máu không cầm được
• Co giật kéo dài trên 5 phút
• Dấu hiệu đột quỵ như liệt, nói khó, mất thị lực đột ngột

Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Hoa Kỳ (CDC) khuyến cáo rằng bất kỳ triệu chứng nào đe dọa tính mạng, gây đau dữ dội, hoặc ảnh hưởng đến chức năng cơ bản của cơ thể đều nên được xem là tình huống cấp cứu.

Quy trình xử lý cấp cứu cơ bản

Mọi tình huống cấp cứu đều cần một quy trình xử lý có hệ thống để tránh bỏ sót yếu tố nguy hiểm. Nguyên tắc cơ bản nhất là không hoảng loạn, quan sát nhanh, xác định nguy cơ và áp dụng biện pháp sơ cứu phù hợp. Trong đa số tình huống, người đầu tiên có mặt tại hiện trường sẽ đóng vai trò quyết định kết quả sống còn.

Ba bước chính trong xử lý cấp cứu ban đầu:

1. Đánh giá nhanh: Kiểm tra ý thức, tình trạng hô hấp, tuần hoàn (ABC – Airway, Breathing, Circulation).
2. Sơ cứu: Thực hiện các thao tác hỗ trợ như hồi sinh tim phổi (CPR), cầm máu, làm thông thoáng đường thở.
3. Gọi trợ giúp: Liên hệ 115 hoặc các cơ sở y tế gần nhất để vận chuyển và tiếp nhận hỗ trợ chuyên sâu.

Trong môi trường lâm sàng, mô hình ABCDE được sử dụng như tiêu chuẩn để đánh giá bệnh nhân:

Chữ cái	Ý nghĩa	Mục tiêu
A	Airway – Đường thở	Đảm bảo không tắc nghẽn đường hô hấp
B	Breathing – Hô hấp	Đánh giá và hỗ trợ nhịp thở
C	Circulation – Tuần hoàn	Kiểm tra mạch, huyết áp, dấu hiệu sốc
D	Disability – Tri giác	Đánh giá tri giác theo thang điểm GCS
E	Exposure – Phơi nhiễm	Phát hiện tổn thương toàn thân, hạ thân nhiệt

Vai trò của nhân viên y tế và người chứng kiến

Trong mọi tình huống cấp cứu, thời gian phản ứng ban đầu có ý nghĩa quyết định đến khả năng sống còn. Do đó, người đầu tiên phát hiện sự cố – dù là nhân viên y tế hay người dân – đều giữ vai trò thiết yếu trong việc khởi đầu chuỗi cấp cứu hiệu quả. Sự khác biệt giữa sự sống và cái chết đôi khi nằm ở 3–5 phút đầu tiên.

Người chứng kiến có thể thực hiện các thao tác đơn giản như gọi cấp cứu, đánh giá tình trạng nạn nhân, hồi sinh tim phổi (nếu được đào tạo), hoặc đưa nạn nhân ra khỏi khu vực nguy hiểm. Trong các quốc gia phát triển, tỷ lệ người dân được huấn luyện sơ cứu đạt từ 30–70%, giúp tăng tỷ lệ sống sau ngừng tim ngoại viện một cách đáng kể.

Trong khi đó, nhân viên y tế cấp cứu (EMT, paramedic, bác sĩ, điều dưỡng) đảm nhận nhiệm vụ:

• Ổn định tình trạng sinh lý cơ bản của bệnh nhân
• Thực hiện thủ thuật chuyên môn như đặt nội khí quản, truyền dịch, sốc điện
• Vận chuyển bệnh nhân an toàn về cơ sở y tế phù hợp

Các can thiệp của họ được hỗ trợ bởi các hướng dẫn lâm sàng đã được chuẩn hóa, như ACLS (Advanced Cardiovascular Life Support) hoặc PALS (Pediatric Advanced Life Support).

Các thiết bị và thuốc thường dùng trong cấp cứu

Cấp cứu hiện đại không thể thiếu các thiết bị hỗ trợ chẩn đoán và can thiệp nhanh. Những thiết bị này được thiết kế để sử dụng tại hiện trường, trên xe cấp cứu hoặc trong phòng cấp cứu bệnh viện. Chúng giúp tăng hiệu quả xử lý và giảm thiểu rủi ro.

Một số thiết bị thường dùng trong cấp cứu:

• Máy sốc điện tự động (AED)
• Bộ dụng cụ hồi sinh tim phổi (CPR kit)
• Bình oxy di động và mask thở
• Thiết bị đo SpO2, điện tâm đồ xách tay
• Dụng cụ cố định cột sống, nẹp chi

Bên cạnh đó, các thuốc cấp cứu thường xuyên được sử dụng bao gồm:

Thuốc	Chỉ định	Liều dùng thường gặp
Adrenaline (Epinephrine)	Ngừng tim, sốc phản vệ	1 mg IV mỗi 3–5 phút
Atropine	Nhịp tim chậm	0.5 mg IV, tối đa 3 mg
Diazepam	Co giật	5–10 mg IV
Salbutamol	Hen phế quản cấp	2.5 mg khí dung mỗi 20 phút
Glucose 30%	Hạ đường huyết nặng	50 ml tiêm tĩnh mạch

Nguồn chuyên khảo: New England Journal of Medicine

Vai trò của hệ thống cấp cứu ngoại viện

Cấp cứu ngoại viện (prehospital emergency care) đóng vai trò trung gian giữa hiện trường và bệnh viện. Hệ thống này bao gồm trung tâm điều phối 115, các xe cứu thương, đội ngũ cấp cứu lưu động và cơ sở vật chất hỗ trợ. Mục tiêu là đưa người bệnh đến cơ sở y tế nhanh nhất với trạng thái sinh lý ổn định tối đa.

Một hệ thống EMS hiệu quả bao gồm các thành phần:

1. Trung tâm tiếp nhận cuộc gọi khẩn cấp, thường là đầu số 115
2. Đội ngũ phản ứng nhanh (paramedic, kỹ thuật viên, bác sĩ)
3. Phương tiện vận chuyển chuyên dụng (xe cấp cứu, xe chuyên chở ICU)
4. Hệ thống liên lạc và điều phối qua GPS

Theo Cục EMS Hoa Kỳ, việc triển khai đầy đủ hệ thống cấp cứu tiền viện có thể giảm tỷ lệ tử vong do chấn thương nặng xuống 20–30%.

Các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả cấp cứu

Hiệu quả cấp cứu không chỉ phụ thuộc vào kỹ năng cá nhân mà còn bị ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố hệ thống và xã hội. Việc cải thiện các yếu tố này có thể làm giảm tử vong sớm và cải thiện tiên lượng lâu dài cho người bệnh.

Các yếu tố chính ảnh hưởng đến hiệu quả cấp cứu:

• Thời gian phản ứng: khoảng thời gian từ khi xảy ra sự cố đến khi có can thiệp đầu tiên
• Trình độ người cấp cứu ban đầu: được huấn luyện hay không, có biết gọi trợ giúp
• Hệ thống y tế địa phương: có xe cấp cứu, nhân lực, thiết bị phù hợp không
• Kiến thức cộng đồng: hiểu biết về sơ cứu và dấu hiệu nguy hiểm

Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) nhấn mạnh rằng huấn luyện sơ cứu cộng đồng là yếu tố then chốt giúp nâng cao khả năng phản ứng và tăng tỷ lệ sống sau ngừng tim ngoại viện. Xem hướng dẫn chi tiết tại WHO Emergency Care Toolkit.

Các công thức và chỉ số lâm sàng trong cấp cứu

Trong cấp cứu, các chỉ số định lượng giúp đánh giá nhanh mức độ nặng của bệnh nhân và hướng dẫn xử trí. Việc tính toán đơn giản tại hiện trường có thể hỗ trợ ra quyết định chính xác hơn, đặc biệt trong các tình huống nhiều bệnh nhân hoặc thiếu thiết bị.

Một số công thức và chỉ số cơ bản:

• Chỉ số shock (Shock Index): $SI = \frac{HR}{SBP}$, phản ánh mức độ suy tuần hoàn (SI > 0.9 gợi ý nguy cơ sốc)
• Glasgow Coma Scale (GCS): Đánh giá tri giác theo điểm từ 3 đến 15, gồm ba thành phần: Mắt, Lời nói, Vận động
• Rule of 9s: Ước tính diện tích bỏng toàn thân theo tỷ lệ phần trăm

Ví dụ bảng điểm Glasgow Coma Scale:

Hành vi	Thang điểm
Mở mắt (Eye)	1–4
Phát âm (Verbal)	1–5
Vận động (Motor)	1–6

GCS ≤ 8 thường là chỉ định đặt nội khí quản cấp cứu

Tài liệu tham khảo

1. New England Journal of Medicine - Emergency Medical Care
2. CDC – Emergency Department Statistics
3. EMS.gov – Emergency Medical Services
4. WHO – Emergency Care Toolkit
5. American Heart Association – CPR & ECC Guidelines
6. National Association of EMS Physicians – PALS & ACLS